از تراموای اسبی تا متروی مدرن: تاریخچه مطالعات و قوانین مترو تهران قبل از انقلاب
در 16 اردیبهشت 1354 لایحه تأسیس «مترو» برای تهران و حومه از تصویب نهایی پارلمان گذشت و اولین گام های برای راه اندازی قطار زیرزمینی در پایتخت برداشته شد.
شهر تهران، به عنوان پایتخت و بزرگ‌ترین شهر ایران، از نیمه دوم قرن بیستم با چالش‌های جدی ترافیکی و حمل‌ونقل روبرو شد. افزایش سریع جمعیت، توسعه نامتوازن شهری و گسترش روزافزون خودروهای شخصی، نیاز به سیستم حمل‌ونقل عمومی کارآمد و مدرن را ضروری ساخت. در این میان، احداث مترو به عنوان یک راه‌حل اساسی و پایدار در دستور کار مسئولان شهری قرار گرفت.
دوران قاجار و نخستین ایده‌های حمل‌ونقل ریلی شهری
ایده حمل‌ونقل ریلی شهری در تهران ریشه در دوران قاجار دارد. در سال ۱۲۶۸ شمسی (۱۸۸۹ میلادی)، بارون ژولیوس دو رویتر، سرمایه‌دار و مهندس آلمانی-فرانسوی، امتیازی برای احداث تراموای شهری در تهران دریافت کرد. این امتیازنامه که توسط ناصرالدین شاه قاجار امضا شده بود، پیش‌بینی ساخت خطوط تراموا با واگن‌های اسبی را داشت. این طرح به عنوان نخستین گام در جهت مدرن‌سازی حمل‌ونقل شهری تهران محسوب می‌شود.
تراموای اسبی تهران، که مسیر آن از حرم حضرت عبدالعظیم تا میدان حر (توپخانه) بود، در اوایل قرن بیستم راه‌اندازی شد و تا سال ۱۳۱۰ شمسی فعال بود. با ورود خودروهای موتوری و اتوبوس‌ها، این سیستم به تدریج کنار گذاشته شد. اما این تجربه نشان داد که حمل‌ونقل ریلی شهری می‌تواند راهکاری موثر برای مشکلات ترافیکی باشد.
دوران پهلوی اول و دوم؛ آغاز تفکر حمل‌ونقل مدرن
در دوران پهلوی اول و دوم، رشد سریع جمعیت تهران و توسعه شهر، نیاز به سیستم حمل‌ونقل عمومی گسترده‌تر و مدرن‌تر را افزایش داد. در دهه ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ شمسی، مطالعات اولیه برای احداث مترو و سیستم‌های حمل‌ونقل ریلی شهری مطرح شد اما به دلیل محدودیت‌های مالی، فنی و سیاسی، این طرح‌ها به مرحله اجرا نرسیدند.
با ورود به دهه ۱۳۵۰، تهران به سرعت به سمت کلان‌شهر شدن پیش می‌رفت. جمعیت شهر از حدود ۳ میلیون نفر در سال ۱۳۵۰ به بیش از ۵ میلیون نفر در اواسط دهه رسید. این رشد سریع، مشکلات ترافیکی و آلودگی هوا را به شدت افزایش داد. خیابان‌ها و بزرگراه‌های موجود پاسخگوی حجم بالای خودروهای شخصی و عمومی نبودند و نیاز به یک سیستم حمل‌ونقل سریع، مطمئن و کم‌هزینه احساس می‌شد.
در سال ۱۳۵۰، دولت ایران و شهرداری تهران تصمیم گرفتند برای اجرای پروژه مترو، مناقصه‌ای بین‌المللی برگزار کنند. شرکت فرانسوی سوفرتو (SOFRETU)، که زیرمجموعه شرکت حمل‌ونقل پاریس (RATP) بود، برنده این مناقصه شد. این شرکت با سابقه طولانی در اجرای پروژه‌های مترو در اروپا، مسئول انجام مطالعات جامع، تهیه طرح‌های فنی و برنامه‌ریزی اجرایی شد.
مطالعات اولیه شرکت سوفرتو در سال ۱۳۵۳ به پایان رسید و طرح جامع مترو تهران ارائه شد. این طرح شامل موارد زیر بود:
شبکه مترو: طراحی شبکه‌ای متشکل از ۷ تا ۸ خط اصلی با مجموع طول حدود ۱۴۷ کیلومتر، که بخش عمده‌ای از مناطق پرجمعیت و مهم تهران را پوشش می‌داد.
ایستگاه‌ها: پیش‌بینی بیش از ۱۰۰ ایستگاه مترو در نقاط کلیدی شهر.
حمل‌ونقل ترکیبی: ادغام مترو با شبکه اتوبوس‌رانی و تاکسی‌ها برای ایجاد سیستم حمل‌ونقل یکپارچه.
بزرگراه‌ها: احداث چندین بزرگراه برای تسهیل دسترسی به ایستگاه‌های مترو و کاهش بار ترافیکی در مرکز شهر.
تجهیزات و فناوری: استفاده از فناوری‌های روز دنیا در زمینه قطارهای سریع، سیگنالینگ، تهویه و ایمنی.
مطالعات شرکت سوفرتو برنامه زمان‌بندی ۱۰ ساله برای تکمیل خطوط اصلی مترو پیشنهاد کرد. بودجه مورد نیاز پروژه بالغ بر چند صد میلیون دلار برآورد شد که قرار بود از طریق منابع داخلی، وام‌های خارجی و مشارکت بخش خصوصی تأمین شود.
اقدامات اجرایی و ساختار قانونی پیش از انقلاب
برای مدیریت و اجرای پروژه عظیم مترو، دولت وقت لایحه‌ای به مجلس شورای ملی ارائه کرد که در سال ۱۳۵۴ به تصویب رسید. بر اساس این قانون، شرکت راه‌آهن شهری تهران و حومه (مترو) به عنوان یک شرکت دولتی با شخصیت حقوقی مستقل تأسیس شد. وظایف این شرکت عبارت بودند از:
- انعقاد قرارداد با شرکت‌های داخلی و خارجی برای انجام مطالعات و عملیات اجرایی،
- نظارت بر ساخت و نصب تجهیزات،
- آموزش نیروهای متخصص ایرانی،
- بهره‌برداری و نگهداری از خطوط مترو پس از تکمیل.
مصوبات قانونی و تأمین منابع مالی
مجلس شورای ملی علاوه بر تصویب لایحه تأسیس شرکت مترو، مصوبات دیگری برای تأمین بودجه پروژه، اخذ وام‌های خارجی و داخلی و تعیین نحوه همکاری بین شهرداری تهران و دولت تصویب کرد. این مصوبات به شرکت مترو اجازه دادند تا با استقلال کافی عملیات اجرایی را پیش ببرد.
در سال ۱۳۵۶، عملیات اجرایی خط یک مترو در اراضی شمال تهران (منطقه عباس‌آباد، محل فعلی مصلای تهران) آغاز شد. این عملیات شامل موارد زیر بود:
- خاک‌برداری و تونل‌زنی برای مسیرهای زیرزمینی،
- احداث ایستگاه‌های اولیه،
- نصب تجهیزات اولیه و اجرای سیستم‌های تهویه و روشنایی.
تا پیش از انقلاب، بخش‌هایی از تونل‌ها و سقف ایستگاه‌ها ساخته شده بود و نیروهای ایرانی تحت آموزش شرکت‌های فرانسوی قرار داشتند.
وضعیت پروژه در سال‌های اولیه پس از انقلاب
با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، پروژه متروی تهران که در آن زمان در حال ساخت خط یک بود، دچار وقفه شد. شرکت‌های مشاور و پیمانکار خارجی که عمدتاً فرانسوی بودند، به دلیل شرایط سیاسی و تحریم‌ها ایران را ترک کردند و عملیات اجرایی تا پایان سال ۱۳۵۹ متوقف شد.
در پی این وقفه، در اواخر سال ۱۳۶۰ هیئت وزیران دولت جمهوری اسلامی اعلام کرد که ادامه پروژه مترو با مشاوران خارجی ممکن نیست و اجرای آن متوقف می‌شود. این تصمیم باعث شد که بخش قابل توجهی از سرمایه‌گذاری اولیه به حالت تعلیق درآید و پروژه برای چند سال متوقف بماند.
با توجه به اهمیت حیاتی مترو در حل مشکلات ترافیکی تهران، در سال ۱۳۶۳ جمعی از کارشناسان ایرانی گزارشی درباره ضرورت ادامه پروژه مترو ارائه کردند. همچنین در نماز جمعه تهران توسط اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی، ضرورت ساخت مترو مطرح شد. این موضوع باعث شد که در فروردین ۱۳۶۴ هیئت وزیران اجرای متروی تهران را تصویب کند و فعالیت‌های اجرایی دوباره آغاز شود.
برنامه اول توسعه مترو شامل ساخت سه خط اصلی بود:
- خط ۱ (میرداماد تا حرم مطهر امام خمینی)،
- خط ۲ (دردشت تا صادقیه)،
- و مسیر برون‌شهری خط ۵ (تهران تا گلشهر کرج).
طول کل این خطوط حدود ۹۰ کیلومتر با ۵۲ ایستگاه بود. فعالیت‌های اجرایی از سال ۱۳۶۶ با همکاری سیستم بانکی و مشارکت مدنی آغاز شد.
از دهه ۷۰ شمسی به بعد، توسعه شبکه مترو تهران سرعت گرفت و خطوط جدیدی به تدریج به بهره‌برداری رسیدند. خط ۵ که اولین خط فعال مترو بود، در ۱۶ اسفند ۱۳۷۷ میان تهران و کرج افتتاح شد و به عنوان نخستین مسیر عملیاتی مترو در ایران شناخته می‌شود.
پس از آن خطوط ۱، ۲، ۳، ۴ و ۶ به تدریج تکمیل و افتتاح شدند. این خطوط بخش عمده‌ای از مناطق پرجمعیت و مهم تهران را پوشش می‌دهند و روزانه میلیون‌ها مسافر را جابه‌جا می‌کنند.
پس از انقلاب اسلامی، پروژه مترو تهران با وقفه‌ای کوتاه مواجه شد اما از اواسط دهه ۱۳۶۰ مجدداً آغاز و به تدریج توسعه یافت. با افتتاح خطوط متعدد و افزایش ظرفیت، مترو به یکی از مهم‌ترین ابزارهای حمل‌ونقل عمومی تهران تبدیل شده است. با این حال، مشکلات مالی، فنی و مدیریتی همچنان چالش‌های عمده پیش روی توسعه مترو هستند که نیازمند توجه و برنامه‌ریزی مستمر است.
