حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک)، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین گروه‌های مسلح کُرد در منطقه، پس از بیش از چهار دهه فعالیت مسلحانه و سیاسی، در تاریخ ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ به طور رسمی اعلام انحلال کرد. این تصمیم در پی برگزاری دوازدهمین کنگره این حزب و پس از درخواست عبدالله اوجالان، رهبر زندانی پ.ک.ک، اتخاذ شد و نقطه پایانی بر یکی از طولانی‌ترین منازعات مسلحانه خاورمیانه گذاشت.
درگیری میان جمهوری اسلامی ایران و حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) و شاخه ایرانی آن، حزب حیات آزاد کردستان (پژاک)، یکی از پیچیده‌ترین و طولانی‌ترین منازعات مسلحانه در غرب ایران و منطقه کردستان به‌شمار می‌رود. این گزارش به بررسی ریشه‌ها، روند تاریخی، ابعاد نظامی، سیاسی و اجتماعی این نزاع، و پیامدهای آن برای ایران و منطقه می‌پردازد.
زمینه تاریخی و شکل‌گیری پ.ک.ک و پژاک
پ.ک.ک در سال ۱۳۵۷ توسط عبدالله اوجالان و دیگر فعالان کرد در ترکیه تأسیس شد و هدف اصلی آن دفاع از حقوق کردها و ایجاد خودمختاری یا استقلال برای مناطق کردنشین بود. اگرچه فعالیت‌های اصلی پ.ک.ک در ترکیه متمرکز بود، اما با گذشت زمان، این گروه شبکه‌ای منطقه‌ای ایجاد کرد و ارتباطات نزدیکی با کردهای ایران، عراق و سوریه برقرار نمود.
پژاک در سال ۱۳۸۳ به عنوان شاخه ایرانی پ.ک.ک تأسیس شد. این گروه با هدف دفاع از حقوق کردهای ایران، تغییر ساختار سیاسی کشور به نظامی دموکراتیک و فدرال، و مقابله با سیاست‌های دولت مرکزی ایران فعالیت خود را آغاز کرد.
در سال ۱۳۸۳، نخستین حمله مسلحانه پژاک در منطقه مریوان استان کردستان رخ داد. این حمله با این ادعا صورت گرفت که در جریان درگیری نیروهای امنیتی ایران با معترضان خیابانی 10 نفر کشته شدند. در سال ۱۳۸۴، اعتراضات گسترده و درگیری‌های خونینی در مهاباد و سایر شهرهای کردنشین به وقوع پیوست که ده‌ها کشته و زخمی برجای گذاشت.
در این دوره، پژاک حملات متعددی علیه نیروهای سپاه پاسداران و نیروی انتظامی جمهوری اسلامی انجام داد. ایران نیز با عملیات‌های نظامی گسترده، گلوله‌باران مواضع پژاک در کوه‌های قندیل و مناطق مرزی عراق و ایران، و دستگیری و اعدام اعضای این گروه پاسخ داد. نمونه‌هایی از این درگیری‌ها عبارت‌اند از:
- حمله به پایگاه‌های نظامی ایران و کشته شدن ده‌ها نفر از دو طرف
- بمب‌گذاری در کرمانشاه و انفجار خطوط لوله گاز ایران–ترکیه
- عملیات‌های مرزی و عبور نیروهای ایرانی به خاک عراق برای تعقیب اعضای پژاک
درگیری‌ها عمدتاً در استان‌های کردستان، کرمانشاه، آذربایجان غربی و مناطق مرزی ایران و عراق متمرکز بوده است. کوه‌های قندیل به عنوان پناهگاه اصلی پژاک و پ.ک.ک نقش کلیدی در استمرار این نزاع ایفا کرده‌اند.
پژاک و پ.ک.ک با استفاده از تاکتیک‌های جنگ چریکی، کمین، بمب‌گذاری و حملات غافلگیرانه، نیروهای نظامی ایرانی و حتی مردم بی دفاع را هدف قرار داده‌اند. ایران نیز با استفاده از پهپاد، توپخانه، هلیکوپتر و یگان‌های ویژه سپاه پاسداران به مقابله پرداخته است. عملیات‌های گسترده‌ای برای پاکسازی مناطق مرزی و نابودی پایگاه‌های شورشیان انجام شده است.
در طول این نزاع، صدها نفر از نیروهای ایرانی و اعضای پژاک کشته و زخمی شده‌اند. همچنین، درگیری‌ها باعث آوارگی هزاران غیرنظامی و ایجاد بحران انسانی در مناطق مرزی شده است.
روابط ایران و پ.ک.ک: تقابل و تعامل
روابط ایران و پ.ک.ک همواره ترکیبی از تقابل و تعامل بوده است. در برخی مقاطع، ایران برای مقابله با تهدیدات مشترک یا فشار بر ترکیه، ارتباطات تاکتیکی با پ.ک.ک برقرار کرده است. با این حال، نگرانی از گسترش ناامنی و جدایی‌طلبی در مناطق کردنشین ایران، همواره باعث برخورد سخت‌گیرانه با پژاک و پ.ک.ک شده است.
ترکیه بارها ایران را به حمایت لجستیکی، درمانی و تسلیحاتی از پ.ک.ک متهم کرده است. در همین زمینه در برخی از رسانه های این کشور شایعاتی مبنی بر انتقال مجروحان پ.ک.ک به بیمارستان‌های ایران و استفاده این گروه از خاک ایران برای حمله به ترکیه منتشر شده است. ایران همواره این اتهامات را رد کرده است، اما رقابت منطقه‌ای با ترکیه نقش مهمی در پیچیدگی این روابط داشته است.
پژاک به عنوان شاخه ایرانی پ.ک.ک، ساختاری شبه‌نظامی و سیاسی دارد و مدعی دفاع از حقوق کردهای ایران و ایجاد خودمختاری است. این گروه با الهام از ایدئولوژی پ.ک.ک و عبدالله اوجالان، به دنبال تغییر ساختار سیاسی ایران از طریق مبارزه مسلحانه و فعالیت‌های سیاسی است.
پژاک در طول دو دهه گذشته ده‌ها عملیات مسلحانه علیه سپاه پاسداران، نیروهای انتظامی و پایگاه‌های نظامی ایران انجام داده است. نمونه‌هایی از این عملیات‌ها عبارت‌اند از:
- انفجار خط لوله گاز ایران–ترکیه (۱۳۹۰)
- حمله به پایگاه‌های مرزی و به شهادت رساندن برخی از نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی
- کمین و بمب‌گذاری در مسیر نیروهای نظامی ایران
- حملات متقابل ایران به مواضع پژاک در کوه‌های قندیل و مناطق مرزی عراق
ایران با استفاده از سپاه پاسداران، نیروهای زمینی ارتش، بسیج و یگان‌های ویژه، عملیات‌های گسترده‌ای برای مقابله با پژاک و پ.ک.ک انجام داده است. این عملیات‌ها شامل گلوله‌باران مناطق مرزی، اعزام نیرو به مناطق کوهستانی، استفاده از پهپاد و عملیات‌های اطلاعاتی بوده است.
ایران علاوه بر اقدامات نظامی، سیاست‌های امنیتی و اجتماعی متعددی را برای کنترل مناطق کردنشین اجرا کرده است؛ از جمله کنترل شدید رفت‌وآمد، بازداشت و محاکمه گروهک های تروریستی و تلاش برای کاهش نفوذ پژاک از طریق پروژه‌های عمرانی و توسعه‌ای.
در برخی مقاطع، تلاش‌هایی برای برقراری آتش‌بس و مذاکره میان ایران و پژاک صورت گرفته است. پس از درگیری‌های شدید تابستان ۱۳۹۰، آتش‌بسی اعلام شد اما به دلیل بی‌اعتمادی و تداوم حملات، این آتش‌بس‌ها پایدار نماندند.
در سال‌های اخیر، به ویژه پس از سال ۱۳۹۵، موج جدیدی از درگیری‌ها میان ایران و گروه‌های کردی از جمله پژاک، حزب دموکرات کردستان ایران (PDKI)، و کومله آغاز شد. این گروه‌ها با استناد به افزایش سرکوب و اعدام فعالان کرد، دوباره به مبارزه مسلحانه روی آوردند و درگیری‌ها در استان‌های غربی ایران شدت گرفت.
پیامدهای منطقه‌ای و بین‌المللی
نزاع ایران و پ.ک.ک همواره بر روابط ایران و ترکیه سایه افکنده است. ترکیه بارها ایران را به حمایت از پ.ک.ک متهم کرده و این موضوع به یکی از محورهای تنش میان دو کشور تبدیل شده است. ایران نیز با نگرانی از نفوذ ترکیه در مناطق کردنشین عراق و سوریه، گاه از پ.ک.ک به عنوان اهرم فشار استفاده کرده است.
اقلیم کردستان عراق به دلیل موقعیت جغرافیایی و نزدیکی به مناطق درگیری، نقش مهمی در این نزاع دارد. پایگاه‌های پ.ک.ک و پژاک عمدتاً در مناطق کوهستانی اقلیم قرار دارند و ایران بارها این مناطق را هدف حمله قرار داده است. دولت اقلیم نیز تحت فشار ایران و ترکیه، تلاش کرده است نفوذ این گروه‌ها را محدود کند.
درگیری‌های مسلحانه باعث آوارگی هزاران نفر، تخریب زیرساخت‌ها، اختلال در زندگی روزمره مردم مناطق مرزی و افزایش ناامنی شده است. همچنین، فضای امنیتی و سرکوب سیاسی در مناطق کردنشین ایران تشدید یافته است.
انحلال پ.ک.ک و آینده نزاع با ایران
در اردیبهشت ۱۴۰۴، پ.ک.ک به طور رسمی اعلام انحلال و پایان مبارزه مسلحانه کرد. با این حال، پژاک به عنوان شاخه ایرانی پ.ک.ک اعلام کرد که به مبارزه مسلحانه ادامه خواهد داد و حاضر به خلع سلاح نیست. این موضوع نشان می‌دهد که نزاع ایران و پژاک همچنان ادامه خواهد داشت و پایان پ.ک.ک به معنای پایان درگیری‌های مسلحانه در غرب ایران نیست.
دیگر احزاب کردی ایران مانند حزب دموکرات کردستان ایران و کومله نیز با استقبال محتاطانه از انحلال پ.ک.ک، اعلام کردند که تا تحقق حقوق کردها به مبارزه ادامه خواهند داد. برخی از این احزاب بر لزوم تغییر رویکرد از مبارزه مسلحانه به فعالیت سیاسی تأکید کردند، اما فضای امنیتی و سرکوب، امکان فعالیت سیاسی را محدود کرده است.
پایان فعالیت مسلحانه پ‌ک‌ک یک پیروزی برای امنیت منطقه و شکست آشکار برای حامیان تروریسم در غرب محسوب می‌شود. با این‌حال، تجربه نشان داده که ایده‌های تجزیه‌طلبانه و تروریستی، هرچند در یک دوره زمانی کم‌رنگ شوند، ممکن است در قالب‌های جدیدی بازتولید شوند. از این‌رو، ضرورت هوشیاری دائم و تقویت وحدت ملی، به‌ویژه در مناطق قومی ایران، بیش از گذشته احساس می‌شود.
جمهوری اسلامی ایران با درایت، صبر راهبردی و اقتدار اطلاعاتی و نظامی خود توانست یکی از مهم‌ترین تهدیدات منطقه‌ای را خنثی کند. این تجربه باید به‌عنوان الگویی برای آینده در نظر گرفته شود؛ آینده‌ای بدون تروریسم، وابستگی، و دخالت بیگانگان.
