پرواز هواپیما از دیرباز یکی از بزرگ‌ترین آرزوهای بشر بوده است؛ آرزویی که در 17 دسامبر 1903 توسط برادران رایت در آمریکا به واقعیت پیوست و نخستین پرواز موفقیت‌آمیز بشر را رقم زد. اما ورود این فناوری نوین به ایران و نخستین پرواز هواپیما در آسمان تهران، ده سال پس از این رویداد تاریخی و در زمان احمدشاه قاجار اتفاق افتاد. این رویداد نه تنها نقطه عطفی در تاریخ هوانوردی ایران بود، بلکه نمادی از ورود ایران به عرصه فناوری‌های نوین در آغاز قرن بیستم به شمار می‌رود.
بالون‌ها در زمان ناصرالدین‌شاه؛ نخستین تجربه‌های هوانوردی در ایران
ورود بالون به آسمان ایران یکی از نخستین گام‌های هوانوردی در کشور بود که در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار اتفاق افتاد و جلوه‌ای شگفت‌انگیز برای مردم آن زمان به شمار می‌رفت. این رویداد نه تنها از نظر فناوری نوین اهمیت داشت، بلکه در فرهنگ و زبان مردم ایران نیز اثرگذار بود و اصطلاح «فیل هوا کردن» که هنوز هم در زبان فارسی رایج است، ریشه در همین تجربه تاریخی دارد.
بالون پیش از دوره ناصرالدین‌شاه اختراع شده بود، اما نخستین بار در اواخر قرن نوزدهم و در زمان ناصرالدین‌شاه، بالونی فرانسوی به تهران آورده شد تا نمایش پرواز آن به مردم نشان داده شود. این نمایش در میدان مشق تهران برگزار شد و با استقبال گسترده مردم روبرو گردید.
در این نمایش، چادری بزرگ از جنس برزنت بر سر حفره‌ای که پیش‌تر در زمین حفر شده و با کاه پر شده بود، کشیده شد. در زیر چادر آتش روشن کردند تا دود گرم شده و بالون کم‌کم باد شود و به شکل یک کره بزرگ و کروی درآید. سپس سبدی به زیر بالون بسته شد و یک نفر سوار آن شد. در لحظه‌ای طناب‌هایی که بالون را به زمین متصل می‌کردند، بریده شد و بالون به هوا رفت.
ناصرالدین‌شاه خود در خاطراتش به این رویداد اشاره کرده است. او نوشته است که روز شنبه ۸ ربیع الاول ۱۲۹۴، ۵ ساعت به غروب مانده از تریاس جلو خان مدرسه دارالفنون، دو بالون بزرگ هوا رفت، همان بالونچی‌های سابق، اول بالون بزرگ سرخ رنگی هوا کردند، یک نفر نشسته هوا رفت زیاد نرفت، بزودی افتاد به باغ و خانه اعتضاد الدوله. ما با پیشخدمت‌ها بالای شمس العماره بودیم، ادیب، فرخ خان، سیاچی وجیه و غیره بودند، مردم زیادی یعنی کل اهل شهر روی بام‌ها و کوچه و غیره بودند و بعد از نیم ساعتِ دیگر، بالون سفید بسیار خوش ترکیب بزرگی هوا رفت، دونفر نشسته بودند، خیلی خوب و راست به هوا رفت، قریب دو هزار ذرع هوا رفت که آدم‌ها مثل کبوتری پیدا بودند، نیم ساعت تمام روی آسمان در میان ارتفاع ایستاد، تماشای بسیار خوبی به مردم داد، بعد پایین آمد، یکراست توی باغ سپهسالار افتاده بود، قمرالسلطنه(همسر سپهسالار) و کنیزهای او ریخته بودند سر بالون‌چی‌ها.
مردم ساده‌دل تهران که برای اولین بار چنین پدیده‌ای را می‌دیدند، بسیار شگفت‌زده شدند و صدای فریاد و تعجب در میدان مشق پیچید. بالون پس از مدتی پرواز، دچار مشکل شد و سقوط کرد. این حادثه باعث شد مردم فکر کنند که فرنگی‌ها قصد داشتند به آسمان بروند و سر از کار خدا درآورند، اما خداوند آنها را تنبیه کرده است. این باور در قالب شعری فی‌البداهه درآمد که در میان مردم دست به دست می‌شد:
«فرنگی آمد و بالون هوا رفت
نشست در توش و تا پیش خدا رفت
میخواست سر دربیاره از کار سبحون
خدا زد تو سرش افتاد تو میدون»
پروازهای نمایشی بالون در تهران و برخی شهرهای دیگر مانند تبریز چند بار تکرار شد و مردم از دیدن این پدیده لذت بردند. اما کم‌کم برخی بزرگان و معترضان نگران شدند که این پروازها ممکن است به حریم خصوصی مردم آسیب بزند و از آسمان بتوان به داخل خانه‌ها نگاه کرد. این نگرانی‌ها بالا گرفت تا جایی که ناصرالدین‌شاه پس از مشاهده عبور یک بالون درست بالای سر خود در ایوان شمس‌العماره و احتمال پرتاب اشیاء خطرناک، دستور داد که پروازهای بالون در محدوده شهر ممنوع شود. با این وصف، در دارالفنون علاقه به بالون به جان محصلان و معلمان افتاده بود و به‌روایت روزنامه «وقایع اتفاقیه»: «در دارالفنون آزمایشگاه‌های فیزیک، شیمی و داروسازی دائماً در کار و فعال بودند و ترکیباتی از نوع سولفات دوزنگ، سولفات دوفر، اسید دوپتاس… می‌ساختند. در کلاس هم نقشه می‌کشیدند و علم و عمل را با هم می‌آموختند. یکی از کار‌ها تهیه گاز هیدروژن و فرستادن بالون به هوا بود».
بعدها مظفرالدین شاه در سفر به فرنگ، یک بالن خرید اما به دلایل مختلف فرصت استفاده از آن را نیافت تا زمانی که محمد علی میرزا وارث تاج و تخت او شد. جنگ مشروطه خواهان با محمد علی شاه بالا گرفت. یکی از سران نظامی به نام ارشد الدوله که گویا شنیده بود فرانسه در جنگ ۱۸۷۰ با این وسیله قادر به شکست آلمان شده است پیشنهاد کرد برای سرکوب مشروطه خواهان از همان بالون استفاده کنند. اما وقتی بالون را باز کردند تعدادی موش از آن بیرون جهیدند و معلوم شد که پیش از آن موش‌ها بالون را جویده‌اند.
با اختراع هواپیما توسط برادران رایت در سال 1903، فصل جدیدی در حمل و نقل هوایی آغاز شد. اما ورود هواپیما به ایران و پرواز نخستین هواپیما در آسمان تهران، تا سال 1914 به تعویق افتاد.
ورود نخستین هواپیما به ایران و خلبان لهستانی
در 14 دی ماه 1292 شمسی اولین هواپیما در آسمان تهران به پرواز درآمد. این هواپیما از نوع بلریو 11 (Bleriot XI) بود که توسط خلبانی لهستانی به نام «کوزمینسکی» هدایت می‌شد. کوزمینسکی قطعات مجزای این هواپیما را از روسیه تهیه کرده و از طریق بندر انزلی به تهران منتقل نمود. پس از سرهم کردن قطعات، اولین پرواز را بر فراز تهران انجام داد.
تهران آن زمان فاقد فرودگاه و زیرساخت‌های لازم برای پرواز و فرود هواپیما بود. کوزمینسکی پس از پرواز بر فراز شهر، نتوانست مکان مناسبی برای فرود بیابد و ناچار شد هواپیما را در میدان مشق فرود آورد. این فرود اضطراری با دشواری‌های فراوان و آسیب دیدن هواپیما همراه بود. با این حال، هواپیما به اندازه‌ای سالم ماند که بتواند پس از تعمیر توسط تکنسین‌های ارتش، پروازهای نمایشی انجام دهد.
حضور احمدشاه قاجار
این رویداد برای مردم تهران و دربار قاجار بسیار هیجان‌انگیز بود. روز بعد از پرواز، احمدشاه قاجار به همراه جمعی از درباریان و خدمتگزاران لشکری و کشوری به محل فرود آمد و با خلبان و هواپیما عکس یادگاری گرفت. این عکس تاریخی بعدها در روزنامه «ایلوستراسیون» فرانسه منتشر شد و به عنوان سندی مهم از ورود هواپیما به ایران شناخته می‌شود.
پس از تعمیر هواپیما، کوزمینسکی پروازهای نمایشی متعددی در تهران انجام داد و از مردم بلیط می‌فروخت. این پروازها توجه زیادی را جلب کرد و حتی در روزنامه‌های آن زمان مانند «ارشاد» گزارش شد که خلبان پیش از این نیز در کشورهای دیگر پروازهای نمایشی انجام داده و از مردم پول گرفته است.
با وجود اهمیت تاریخی، ورود هواپیما به ایران با مشکلاتی همراه بود. نبود فرودگاه مناسب، کمبود تکنسین‌های ماهر، و شرایط سیاسی ناپایدار کشور، از جمله محدودیت‌هایی بودند که توسعه هوانوردی را کند می‌کردند. همچنین، پس از چند روز، قطعات هواپیما به دلیل آسیب‌ها و مشکلات فنی به روسیه بازگردانده شد یا در برخی منابع گفته شده که سقوط کرد.
تا نیمه سال ۱۳۰۱ شمسی در تهران زمین مشخصی برای فرود و برخاست هواپیما وجود نداشت. پس از درخواست دولت انگلستان برای فرود هواپیما، دولت ایران زمینی در جنوب تهران برای این منظور اختصاص داد. پس از مدتی خطوط هوایی ایجاد شد و اولین سرویس هوایی در آذرماه ۱۳۰۳ شمسی آغاز به کار کرد.
تأسیس شرکت هواپیمایی ایران ایر
نخستین شرکت هواپیمایی ایران با نام «ایرانیِن ایرویز» توسط گروهی از بازرگانان ایرانی در سال ۱۳۲۱ شمسی تأسیس شد. این شرکت در ابتدا به جابه‌جایی مسافر و بار در مسیرهای داخلی و منطقه‌ای می‌پرداخت و یک پرواز هفتگی باری نیز به اروپا داشت. ناوگان اولیه آن شامل هواپیماهای داگلاس دی سی ۳ بود و بعدها هواپیماهای دی سی ۴ و ویسکانت نیز به ناوگان افزوده شد.
در سال ۱۳۳۳ شمسی شرکت هواپیمایی خصوصی دیگری به نام «پرشین ایرسرویسز» (پاس) در تهران تشکیل شد. این شرکت ابتدا در زمینه حمل بار فعالیت می‌کرد و بعدها پروازهای مسافری داخلی به تهران را آغاز کرد. پروازهای بین‌المللی آن از سال ۱۳۳۹ شمسی (۱۹۶۰ میلادی) با هواپیماهای دی‌سی ۷ اجاره‌ای از شرکت سابنا در مسیرهای اروپایی شروع شد.
در ۵ اسفند ۱۳۴۰ شمسی ، دو شرکت ایرانیِن ایرویز و پرشین ایرسرویسز با هم ادغام شدند و شرکت هواپیمایی ملی ایران (هما) با نام بین‌المللی ایران ایر تأسیس گردید. در همان زمان نشان هما برای این شرکت طراحی شد.
