در تاریخ معاصر ایران، نام‌هایی هستند که در هیاهوی سیاست و قدرت، کمتر به گوش می‌رسند اما نقش آن‌ها در شکل‌گیری تحولات اجتماعی و سیاسی کشور، انکارناپذیر است. یکی از این چهره‌ها، مشهدی باقر بقال (باقر کدخدازاده) است؛ مردی برخاسته از دل بازار تهران که در نخستین دوره مجلس شورای ملی، به نمایندگی اصناف و مردم عادی، صدای عدالت‌خواهی و آزادی‌طلبی شد. او نه از طبقه اشراف بود و نه از رجال سیاسی، بلکه با تکیه بر اعتبار و نفوذ اجتماعی خود در میان اصناف، به یکی از چهره‌های تاثیرگذار مجلس اول بدل شد و نامش تا امروز با صراحت، صداقت و شجاعت گره خورده است. در هفتم خرداد که یادآور اولین دوره مجلس شورای اسلامی در سال 1359 بهانه مناسبی است که به زندگی و فعالیت های این نماینده مجلس بپردازیم
خاستگاه و خانواده
مشهدی باقر بقال، فرزند مشهد اکبر کدخدا، یکی از کدخدایان اصناف تهران بود. خانواده او در بازار تهران اعتبار و نفوذ قابل توجهی داشتند و پدرش به عنوان کدخدای اصناف، نقش میانجی و نماینده اصناف را در برابر حکومت ایفا می‌کرد. در دوران سلطنت مظفرالدین شاه، زمانی که دولت تصمیم گرفت مالیات جدیدی بر بازار و اصناف وضع کند، مشهدی اکبر کدخدا به مخالفت برخاست و همین مخالفت موجب تبعید او از تهران شد. پس از بازگشت از تبعید، او به دلیل بیماری درگذشت و مسئولیت کدخدایی اصناف به پسرش، مشهدی باقر، رسید.
کدخدای اصناف؛ آغاز راه سیاست
پس از درگذشت پدر، مشهدی باقر با حکم شاهزاده فرمانفرما، وزیر تهران، به مقام کدخدایی اصناف منصوب شد. این انتصاب با مراسمی رسمی و اعطای شال کشمیری همراه بود که نشانه اعتبار و جایگاه اجتماعی او در میان اصناف بود. وظیفه کدخدا، نمایندگی اصناف مختلف بازار از جمله بقالان، بنکداران، آجیل‌فروشان، میوه‌فروشان، علافان و رزازان بود. او در این جایگاه، همواره مدافع حقوق اصناف و مخالف فشارها و مالیات‌های ناعادلانه حکومت بود.
در یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، زمانی که فرمانفرما برای جبران کسری بودجه دولت تصمیم گرفت مالیات جدیدی بر انگور وضع کند، اصناف تهران به رهبری مشهدی باقر بقال به مخالفت برخاستند. او به همراه حاج کرمعلی کفاش، دیگر نماینده اصناف، برای تظلم‌خواهی به کاخ صاحبقرانیه رفتند و موفق شدند فرمان لغو مالیات را از مظفرالدین شاه بگیرند. این اقدام، نه تنها جایگاه او را در میان اصناف تثبیت کرد، بلکه او را به عنوان چهره‌ای شجاع و عدالت‌خواه در سطح شهر تهران مطرح ساخت.
انقلاب مشروطه و ورود به مجلس
با پیروزی انقلاب مشروطه و فرمان تشکیل مجلس شورای ملی، فضای سیاسی و اجتماعی ایران دگرگون شد. اصناف و بازاریان که نقش مهمی در پیروزی مشروطه داشتند، خواهان نمایندگی در مجلس بودند. مشهدی باقر بقال، به دلیل اعتبار و نفوذش در میان اصناف و ارتباط نزدیک با رهبران مشروطه‌خواه مانند احتشام‌السلطنه، علامیر، سید عبدالله بهبهانی و صنیع‌الدوله، به عنوان نماینده اصناف تهران در اولین دوره مجلس شورای ملی انتخاب شد.
او از همان آغاز، عضو «انجمن اعتدالی» شد و در برابر دعوت برخی از همکارانش برای پناه بردن به سفارت انگلیس در جریان بحران‌های سیاسی، قاطعانه ایستاد و گفت: «به خانه بیگانه پای نمی‌گذارم.» این موضع‌گیری، نشانه‌ای از استقلال رأی و وطن‌دوستی او بود و موجب احترام بیشتر هم‌قطارانش شد.
نقش‌آفرینی در مجلس اول
مشهدی باقر بقال به مدت ۲۰ ماه، وکیل مردم تهران در مجلس اول بود؛ مجلسی که در اتاق نظام عدلیه تشکیل می‌شد و در آن، نمایندگان اصناف، علما و نخبگان گرد هم آمده بودند تا درباره سرنوشت کشور تصمیم بگیرند. او از همان ابتدا، با صراحت و شجاعت، مدافع حقوق مردم و مخالف استبداد و فساد بود.
یکی از مهم‌ترین جلوه‌های نقش‌آفرینی او، مخالفت با مشروعه‌خواهان بود. زمانی که برخی از روحانیون و رجال سیاسی پیشنهاد دادند به جای «مشروطه» از لفظ «مشروعه» استفاده شود و قوانین مجلس منطبق با شرع باشد، مشهدی باقر بقال نخستین کسی بود که در مجلس با این پیشنهاد مخالفت کرد و پس از او، دیگر نمایندگان نیز مخالفت خود را اعلام کردند. این اقدام، نقش تعیین‌کننده‌ای در تثبیت مشروطیت و جلوگیری از انحراف آن داشت.
در جریان بررسی صلاحیت ناصرالملک قراگوزلو برای وزارت مالیه و انتصاب شاهزاده فرمانفرما به عنوان والی آذربایجان، مشهدی باقر بقال با صراحت علیه نفوذ و تکبر رجال قاجار سخن گفت و با انتقاد از تلاش برای تبدیل آذربایجان به تیول شخصی فرمانفرما، مجلس را به واکنش واداشت. این اعتراضات، فضای مجلس را متشنج کرد و فرمانفرما را وادار به ترک جلسه نمود.
شخصیت و منش فردی
مشهدی باقر بقال به عنوان فردی متدین، پاکدامن و صادق شناخته می‌شد. برخلاف بسیاری از وکلای مجلس که مورد انتقاد شاعران و روشنفکران قرار می‌گرفتند، او احترام خاصی در میان مردم و نخبگان داشت. ادیب‌الممالک فراهانی، شاعر معروف عصر مشروطه، با وجود سرودن اشعار تند علیه اغلب وکلای مجلس، درباره مشهدی باقر بقال چنین سروده است:
«قربان سر مشهدی باقر …
و آن همهمه و قال …»
این احترام، ریشه در صداقت، مردمداری و استقلال رأی او داشت. او نه اهل سازش با قدرت بود و نه اهل معامله بر سر منافع مردم. در همه دوران نمایندگی، مدافع سرسخت حقوق اصناف و مردم عادی باقی ماند.
دشمنی محمدعلی شاه و ماجرای شهرت
مواضع صریح و شجاعانه مشهدی باقر بقال، او را به یکی از دشمنان سرسخت محمدعلی شاه قاجار بدل کرد. شاه که از نفوذ و محبوبیت او در میان مردم بیم داشت، برای کسی که بتواند دل و زبان او را به حضورش ببرد، پانصد تومان جایزه تعیین کرده بود. پس از بمباران مجلس و دستگیری آزادی‌خواهان، محمدعلی شاه با تمسخر گفته بود: «آیا مشهدی باقر بقال، وکیل زورکی مجلس، اجازه می‌دهد شاه مملکت ناهار بخورد یا نه؟» این جمله به یکی از نقل‌قول‌های مشهور تاریخ مشروطه بدل شد و حتی پس از عزل محمدعلی شاه، حسین بیک تبریزی از مجاهدین آذربایجان فریاد زد: «دیدی بالاخره مشهدی باقر بقال اجازه ناهار خوردن نمی‌دهد!»
پایان عمر و میراث ماندگار
مشهدی باقر بقال سرانجام در سال ۱۳۲۰ هجری قمری و در سن ۷۱ سالگی درگذشت. او در وصیت‌نامه‌اش تاکید کرد یکی از فرزندانش خدمتگذار مجلس گردد تا راه او در دفاع از حقوق مردم و اصناف ادامه یابد.
میراث مشهدی باقر بقال، فراتر از یک نمایندگی ساده در مجلس بود. او نماد صداقت، شجاعت و مردمداری در تاریخ معاصر ایران شد؛ مردی که از دل بازار برخاست و در بزنگاه تاریخ، صدای اصناف و مردم عادی را به گوش حاکمان رساند. حضور او در مجلس اول، نشانه‌ای از نقش‌آفرینی طبقات متوسط و پایین جامعه در تحولات بزرگ سیاسی بود؛ حضوری که راه را برای مشارکت گسترده‌تر مردم در سیاست گشود و مشروطه را از انحصار اشراف و رجال سیاسی بیرون آورد.
اهمیت تاریخی و اجتماعی مشهدی باقر بقال
مشهدی باقر بقال، نماینده دوره اول مجلس شورای ملی، نمونه‌ای درخشان از پیوند بازار و سیاست در تاریخ ایران است. او با تکیه بر اعتبار اجتماعی و نفوذ در میان اصناف، به یکی از موثرترین و محبوب‌ترین نمایندگان مجلس اول بدل شد. صداقت، شجاعت، استقلال رأی و مردمداری، ویژگی‌هایی بود که نام او را در تاریخ مشروطه جاودانه ساخت.
در دورانی که بسیاری از وکلا و رجال سیاسی به دنبال منافع شخصی و سازش با قدرت بودند، مشهدی باقر بقال با پافشاری بر اصول و دفاع از حقوق مردم، الگویی از سیاستمدار مردمی و صادق ارائه داد. حضور او در مجلس، نه تنها موجب تقویت جایگاه اصناف و طبقات متوسط شد، بلکه به تثبیت مشروطیت و جلوگیری از انحراف آن نیز کمک کرد.
