امروز، ۱۳ تیرماه، سالروز تبعید دسته‌جمعی علمای بزرگ شیعه از عتبات عالیات عراق به ایران در سال ۱۳۰۲ قمری است؛ رویدادی که نه تنها واکنش شدید علما و مردم ایران را در پی داشت بلکه نقطه عطفی در تحکیم پیوند حوزه‌های علمیه نجف و قم و تقویت جایگاه روحانیت شیعه در منطقه به شمار می‌رود. این تبعید که در پی مخالفت علما با انتخابات فرمایشی عراق و دخالت‌های استعمار انگلیس صورت گرفت، یادآور مقاومت و پایداری مرجعیت دینی در برابر سلطه خارجی است.
با پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی، عراق به اشغال نیروهای بریتانیایی درآمد. طبق قرارداد سایکس-پیکو و تصمیمات متفقین، عراق تحت قیمومیت بریتانیا قرار گرفت و در سال ۱۹۲۰ دولت دست‌نشانده‌ای به سلطنت ملک فیصل تشکیل شد. این دولت با حمایت بریتانیا و به دور از اراده واقعی مردم عراق اداره می‌شد.
در این دوره، جامعه عراق به ویژه شیعیان که اکثریت جمعیت را تشکیل می‌دادند، با نارضایتی عمیقی نسبت به حکومت دست‌نشانده و دخالت‌های انگلیسی‌ها مواجه بودند. علما و مراجع نجف که از جایگاه معنوی و اجتماعی بسیار بالایی برخوردار بودند، به عنوان رهبران فکری و اجتماعی جامعه شیعه، نقش مهمی در هدایت اعتراضات و مخالفت‌ها ایفا کردند.
نجف از قرون وسطی به عنوان مرکز علمی و معنوی تشیع شناخته می‌شد و حوزه علمیه آن جایگاه مرجعیت دینی و اجتماعی داشت. علما و مراجع نجف، علاوه بر نقش دینی، در مسائل سیاسی و اجتماعی عراق نیز تأثیرگذار بودند و به عنوان صدای جامعه شیعه، در برابر سیاست‌های استعماری و حکومت‌های دست‌نشانده مقاومت می‌کردند.
در سال ۱۹۲۳ میلادی (۱۳۰۲ شمسی)، دولت عراق تحت نظارت بریتانیا قصد برگزاری انتخابات مجلس را داشت که به شدت فرمایشی و دست‌کاری شده بود. علما و مراجع نجف، از جمله آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی و آیت‌الله میرزا حسین نایینی، با صدور فتواهای تحریم انتخابات، مخالفت خود را با این روند اعلام کردند.
این موضع‌گیری، خشم مقامات انگلیسی و دولت عراق را برانگیخت و آنان با فشار بر دولت عراق، دستور تبعید دسته‌جمعی علما و مراجع معترض را صادر کردند. هدف اصلی این اقدام، تضعیف جایگاه روحانیت و مهار نفوذ سیاسی و اجتماعی آنان بود.
در میان تبعیدیان، بیش از سی تن از علمای برجسته و مراجع تقلید شیعه حضور داشتند که هر یک از جایگاه علمی و اجتماعی بسیار بالایی برخوردار بودند. از مهم‌ترین آنان می‌توان به آیات عظام زیر اشاره کرد:
آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی: یکی از بزرگ‌ترین مراجع تقلید عصر خود و مرجعیت اصلی شیعیان جهان در آن زمان. او به دلیل مواضع قاطع خود علیه دخالت‌های استعماری و حمایت از حقوق شیعیان، مورد توجه و احترام گسترده بود.
آیت‌الله میرزا حسین نایینی: فقیه و نظریه‌پرداز برجسته مشروطه‌خواه که نقش مهمی در تبیین مبانی فقهی مشروطه در ایران داشت و از رهبران فکری حوزه نجف بود.
شیخ مهدی خالصی: فعال سیاسی و دینی که در مخالفت با دولت دست‌نشانده عراق و انگلیسی‌ها نقش مهمی ایفا کرد و پس از تبعید حاضر به بازگشت به عراق نشد.
آیت‌الله سید هبة‌الدین شهرستانی و فرزندان آخوند خراسانی از دیگر شخصیت‌های برجسته این دوره بودند.
این علمای تبعیدی نه تنها در عراق بلکه در سراسر جهان اسلام از اعتبار و نفوذ بالایی برخوردار بودند و تبعید آنان ضربه‌ای سنگین به ساختار مذهبی و اجتماعی عراق وارد کرد.
تبعید علما در دو مرحله انجام شد:
موج اول (اواسط ۱۳۰۱ شمسی): در این مرحله، برخی از علما و فعالان سیاسی عراق به ایران مهاجرت کردند، از جمله شیخ محمدرضا خالصیزاده و سید محمد صدر.
موج دوم (خرداد تا تیر ۱۳۰۲ شمسی): موج اصلی تبعید که طی آن مراجع اصلی و علما طراز اول عتبات به ایران منتقل شدند.
علما ابتدا از نجف و کربلا به سمت مرزهای ایران حرکت داده شدند و در شهرهای مرزی چون کرمانشاه و همدان توقف کردند. سپس به قم، مرکز حوزه علمیه ایران، منتقل شدند.
دولت ایران به محض اطلاع از این رویداد، دستور داد تا از علما به بهترین نحو استقبال و تجلیل شود. مردم ایران به ویژه در قم، تهران و دیگر شهرها با برپایی تجمعات اعتراض‌آمیز و مراسم استقبال، حمایت خود را از مراجع تبعیدی اعلام کردند. بازارها به عنوان اعتراض به تبعید علما در روزی معین تعطیل شدند و اتحادیه‌های تجاری پیشنهاد تحریم کالاهای انگلیسی را مطرح کردند.
در تهران، علما و مردم در مساجد و منازل بزرگان دینی گرد هم آمدند و خطابه‌هایی علیه اقدامات دولت دست‌نشانده عراق و استعمار انگلیس ایراد کردند. این استقبال و اعتراض‌ها در شهرهای مسیر حرکت علما از مرز عراق به قم مانند کرمانشاه و همدان نیز تکرار شد و موجی از همبستگی ملی و مذهبی در ایران به راه افتاد.
نقش علمای تبعیدی در ایران و تأثیرات فرهنگی و سیاسی
حضور این علمای برجسته در ایران، به ویژه در قم، موجب تحکیم پیوندهای حوزه‌های علمیه نجف و قم شد. حوزه قم که پیش از این نیز از جایگاه علمی بالایی برخوردار بود، با ورود این مراجع و علمای بزرگ، به قطب اصلی علمی و سیاسی تشیع تبدیل گردید.
علمای تبعیدی با انتقال تجربیات و اندیشه‌های حوزه نجف، به تربیت نسل جدیدی از مجتهدان و رهبران دینی کمک کردند و نقش مهمی در تحولات فکری و سیاسی ایران ایفا نمودند. همچنین، این حضور موجب افزایش حساسیت جامعه ایران نسبت به مسائل عراق و حمایت از حقوق شیعیان آن کشور شد.
از سوی دیگر، این رویداد موجب بیداری سیاسی و اجتماعی شیعیان در هر دو کشور گردید و جایگاه روحانیت را به عنوان رهبران فکری و اجتماعی تثبیت کرد.
تلاش‌های دیپلماتیک و بازگشت علما
دولت ایران ضمن اعتراض رسمی به دولت عراق و مقامات انگلیسی، از طریق نمایندگان خود در بغداد و لندن پیگیر رفع این توهین و بازگرداندن حیثیت علما شد. این اعتراضات و فشارهای دیپلماتیک موجب شد دولت عراق نمایندگانی به تهران بفرستد تا درباره بازگشت علما مذاکره کنند.
پس از مذاکرات، مقرر شد هر یک از علما که تمایل داشته باشند، بدون قید و شرط به عراق بازگردند. بیشتر علما پس از حدود ۱۱ ماه اقامت در ایران، به نجف بازگشتند و بازگشت آنان به گونه‌ای آبرومندانه انجام شد. تنها برخی از علما مانند شیخ مهدی خالصی اجازه بازگشت نیافتند و در ایران ماندگار شدند.
حضور علما و مراجع تبعیدی در ایران، به ویژه در قم، موجب تحکیم پیوندهای حوزه‌های علمیه نجف و قم شد و حوزه قم را به مرکز مهمی برای تربیت مجتهدان و رهبران دینی تبدیل کرد. این تحولات زمینه‌ساز نقش‌آفرینی پررنگ حوزه قم در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دهه‌های بعد شد.
تبعید علما موجب تضعیف موقت نفوذ روحانیت شیعه در عراق و کاهش نقش آنان در امور اجتماعی و سیاسی شد. با این حال، بازگشت علما و تداوم مبارزات آنان، زمینه‌ساز شکل‌گیری جنبش‌های بعدی و تقویت هویت شیعی در عراق گردید.
این واقعه موجب بیداری سیاسی و اجتماعی شیعیان در هر دو کشور شد و نقش علما را به عنوان رهبران فکری و اجتماعی تثبیت کرد. تبعید و بازگشت علما الگویی برای مقاومت در برابر سلطه خارجی و حفظ هویت دینی و ملی شد.
