نیرنگ‌های سید جیکاک؛ وقتی جاسوس انگلیسی منبر رفت و معجزه کرد

مستر جیکاک یکی از شخصیت‌های مرموز و بحث‌برانگیز تاریخ معاصر ایران است که کمتر کسی به طور دقیق با زندگی و فعالیت‌های او آشناست. او به عنوان مأمور سازمان اطلاعات بریتانیا (MI6) و نماینده شرکت نفت ایران و انگلیس در دهه‌های ابتدایی قرن بیستم، نقش مهمی در تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران ایفا کرد. با این حال، به دلیل ماهیت مخفیانه فعالیت‌هایش و روایت‌های پراکنده و گاه متناقض، مستر جیکاک بیشتر به یک شخصیت شبه‌افسانه‌ای تبدیل شده است که در حافظه جمعی مردم جنوب ایران و به ویژه مناطق نفت‌خیز، جایگاه ویژه‌ای دارد.

اهمیت بررسی زندگی و عملکرد مستر جیکاک در این است که او نمادی از نفوذ بیگانگان، به ویژه بریتانیا، در منابع طبیعی و سیاست ایران در دوره‌ای حساس از تاریخ کشور است. این مقاله تلاش می‌کند با استفاده از اسناد تاریخی، روایت‌های محلی و تحلیل‌های پژوهشی، تصویری جامع و مستند از این شخصیت ارائه دهد و به سوالات مهمی درباره نقش او در تاریخ نفت و سیاست ایران پاسخ دهد.

پیشینه تاریخی و زمینه سیاسی-اجتماعی ایران در دوره مستر جیکاک

برای درک بهتر جایگاه مستر جیکاک در تاریخ ایران، لازم است ابتدا به شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی ایران در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی اول نگاهی بیندازیم.

دوره قاجار که از اواخر قرن هجدهم تا اوایل قرن بیستم ادامه داشت، با ضعف ساختارهای حکومتی، نفوذ گسترده قدرت‌های استعماری و بحران‌های داخلی همراه بود. ایران در این دوره به شدت تحت فشار روسیه و بریتانیا قرار داشت که هر یک تلاش می‌کردند نفوذ خود را در مناطق مختلف ایران گسترش دهند.

با سقوط قاجار و روی کار آمدن رضا شاه پهلوی در سال ۱۳۰۴ خورشیدی، ایران وارد دوره‌ای نوین شد که هدف آن مدرنیزه کردن کشور و کاهش نفوذ بیگانگان بود. با این حال، حضور قدرت‌های خارجی به ویژه بریتانیا در جنوب ایران و مناطق نفت‌خیز همچنان ادامه داشت و منافع اقتصادی و سیاسی آنها در این مناطق حفظ می‌شد.

از اوایل قرن بیستم، کشف نفت در جنوب ایران به ویژه در منطقه مسجدسلیمان، اهمیت استراتژیک ایران را در سطح بین‌المللی افزایش داد. شرکت نفت ایران و انگلیس (Anglo-Persian Oil Company) که بعدها به شرکت نفت ایران و انگلیس تغییر نام داد، تحت کنترل بریتانیا قرار داشت و بخش عمده درآمدهای نفتی ایران به دست این شرکت و دولت بریتانیا می‌رسید.

این شرایط باعث شد که بریتانیا برای حفظ منافع خود در ایران، از روش‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و امنیتی استفاده کند. یکی از این روش‌ها، اعزام مأموران اطلاعاتی و جاسوسان به مناطق نفت‌خیز برای کنترل اوضاع و مقابله با هرگونه حرکت ملی‌گرایانه بود. مستر جیکاک یکی از این مأموران بود که نقش کلیدی در این زمینه ایفا کرد.

معرفی مستر جیکاک

مستر جیکاک یکی از شخصیت‌های مرموز تاریخ معاصر ایران است که با فعالیت‌هایش در مناطق نفت‌خیز جنوب، به ویژه مسجدسلیمان و آبادان، نقش مهمی در تحولات سیاسی و اقتصادی ایران ایفا کرد. با این حال، اطلاعات دقیق و مستندی درباره هویت واقعی او، سمت‌ها و مسئولیت‌هایش وجود ندارد و روایت‌های مختلفی درباره او مطرح شده است.

بر اساس برخی منابع تاریخی و روایت‌های محلی، مستر جیکاک یک نظامی انگلیسی با درجه ماژور (معادل سرگرد) بوده است که در سال‌های ابتدایی قرن بیستم به ایران آمده و به عنوان رئیس مالیه اصفهان منصوب شده بود. برخی دیگر او را مأمور سازمان اطلاعات بریتانیا (MI6) معرفی می‌کنند که مأموریت داشته نفوذ سیاسی و اقتصادی بریتانیا را در مناطق نفت‌خیز ایران حفظ کند.

نام «جیکاک» یا «جیکاک» در اسناد رسمی ایران کمتر دیده شده و بیشتر در خاطرات شفاهی و روایت‌های محلی به چشم می‌خورد. برخی پژوهشگران معتقدند که این نام ممکن است تحریف شده یا مستعار باشد و هویت واقعی او متفاوت باشد.

مستر جیکاک بنا به برخی اسناد و روایت‌ها، مسئولیت‌های متعددی داشته است که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

رئیس مالیه اصفهان: بر اساس برخی اسناد، او در سال ۱۲۹۰ خورشیدی به این سمت منصوب شده بود تا امور مالی و اداری این منطقه را تحت کنترل بریتانیا درآورد.

رابط سیاسی ارتش بریتانیا: در دوران اشغال ایران توسط متفقین (سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۲)، مستر جیکاک به عنوان رابط میان ارتش بریتانیا و مقامات محلی فعالیت می‌کرد.

نماینده شرکت نفت ایران و انگلیس: او در مذاکرات با وزارت دارایی و مدیریت بحران‌های کارگری و سیاسی در مناطق نفت‌خیز نقش داشت.

مأمور اطلاعاتی: با توجه به فعالیت‌های مخفیانه و استفاده از فنون شعبده‌بازی برای نفوذ در میان مردم، احتمال می‌رود که او مأمور سازمان اطلاعات بریتانیا بوده است.

بررسی اسناد و مدارک موجود

وجود مستر جیکاک در اسناد رسمی ایران بسیار محدود و مبهم است. تنها دو سند از شهربانی اهواز درباره او وجود دارد که صحت و اعتبار آنها به طور کامل تایید نشده است. این اسناد بیشتر به شرح فعالیت‌های او در منطقه خوزستان و ارتباط با مقامات محلی اشاره دارند.

از سوی دیگر، در کتاب «تاریخ مصور نفت» که توسط شرکت نفت ایران و انگلیس منتشر شده، تصاویری از مستر جیکاک منتشر شده است که نشان می‌دهد او واقعاً وجود داشته و نقش مهمی در تاریخ نفت ایران ایفا کرده است. این تصاویر و اسناد آرشیوی نشان می‌دهند که مستر جیکاک همکار اداره انتشارات اطلاعات و نماینده شرکت نفت در مذاکرات با وزارت دارایی بوده است.

با این حال، بسیاری از تصاویر و اطلاعات منتشر شده در فضای مجازی که به مستر جیکاک نسبت داده می‌شود، اشتباه یا جعلی هستند و متعلق به شخصیت‌های دیگر مانند تئودور هرتسل یا دکتر یانگ (اولین پزشک شرکت نفت) می‌باشند.

مستر جیکاک، به عنوان یکی از مأموران سازمان اطلاعات بریتانیا (MI6) و نماینده شرکت نفت ایران و انگلیس، در دهه‌های ۱۳۲۰ شمسی نقش بسیار مهم و پیچیده‌ای در مناطق نفت‌خیز جنوب ایران ایفا کرد. فعالیت‌های او ترکیبی از عملیات اطلاعاتی، نفوذ فرهنگی و سیاسی، و مدیریت بحران‌های اجتماعی و کارگری بود که هدف اصلی آن حفظ منافع بریتانیا در صنعت نفت ایران و مقابله با نهضت ملی شدن نفت بود.

یکی از ویژگی‌های خاص مستر جیکاک، توانایی او در نفوذ به میان اقوام و عشایر منطقه بود. گفته می‌شود که او در آغاز به عنوان چوپانی کر و لال به مدت هفت سال در ایل بختیاری گشت و گذار کرد و زبان و فرهنگ ایلیاتی را به خوبی آموخت. این تسلط به زبان و فرهنگ محلی به او اجازه داد تا به عنوان یک فرد بومی در منطقه نفت‌خیز مسجدسلیمان سکونت کند و در میان مردم نفوذ کند.

فنون شعبده‌بازی و حربه‌های نفوذ فرهنگی

مستر جیکاک برای جلب اعتماد و ترساندن مردم محلی از فنون شعبده‌بازی استفاده می‌کرد. معروف‌ترین ابزار او عصایی بود که ادعا می‌شد معجزه‌آسا است و می‌توانست با آن شوک الکتریکی به افراد وارد کند. او مدعی بود این عصا وسیله‌ای برای تشخیص حلال‌زاده بودن افراد است و با همین روش بسیاری را که می‌خواست تخریب کند، تحت تأثیر قرار می‌داد. بعدها مشخص شد که این عصا تنها یک مدار الکتریکی ساده بود که با فشار دکمه‌ای شوک ضعیفی منتقل می‌کرد.

او همچنین لباس روحانیت می‌پوشید و مجالس وعظ و روضه‌خوانی برگزار می‌کرد. در این مجالس، برای نمایش معجزه، عمامه خود را در آتش می‌انداخت که نمی‌سوخت و این را به عنوان معجزه معرفی می‌کرد. همچنین با استفاده از ریش مصنوعی نسوز، افراد را دروغگو معرفی می‌کرد و با سوزاندن ریش آنها، به نوعی برتری خود را اثبات می‌نمود.

در زمان نهضت ملی شدن نفت ایران، مستر جیکاک فعالیت‌های خود را شدت بخشید. او با گشت و گذار در میان عشایر و ایجاد جریان‌های فرقه‌ای، تلاش می‌کرد که حمایت از ملی شدن نفت را کاهش دهد. گفته شده که او شعاری را در میان عشایر رواج داد که «تو که مهر علی من دلته، نفت ملی سی چنته؟» یعنی «تو که مهر علی را در دل داری چرا به دنبال ملی شدن نفت هستی؟» این شعار باعث شد برخی عشایر به پیروی از او به مخالفت با نهضت ملی بپردازند و حتی زندگی خود را رها کنند و به جرگه پیروان مستر جیکاک بپیوندند.

مستر جیکاک مسئولیت‌های ویژه سیاسی و امنیتی داشت و به عنوان نماینده شرکت نفت در مذاکرات با وزارت دارایی و مقامات محلی فعالیت می‌کرد. او در مدیریت عملیاتی بحران‌ها، به ویژه اعتصابات کارگری در آبادان و مناطق نفت‌خیز نقش داشت و تلاش می‌کرد با استفاده از نفوذ خود، اعتراضات کارگران را کنترل و سرکوب کند.

او همچنین در گفتگو با مدیران وزارت اقتصاد برای حل اختلافات ارضی و امور کارگری، نظارت بر گزینش کارگران و ارتباط با اشخاص با نفوذ منطقه فعالیت می‌کرد. مستر جیکاک نماینده شرکت نفت در گفت‌وگو با استاندار و فرماندار نظامی آبادان بود و در برپایی مسابقات ورزشی مانند راگبی و کریکت نیز نقش داشت که به نوعی برای ایجاد فضای کنترل شده و آرامش اجتماعی به کار گرفته می‌شد.

چهره واقعی مستر جیکاک

با وجود شایعات و افسانه‌های فراوان، تصاویر و اسناد آرشیوی منتشر شده در کتاب «تاریخ مصور نفت» نشان می‌دهد که مستر جیکاک واقعاً وجود داشته و فعالیت‌های او فراتر از یک شخصیت افسانه‌ای بوده است. او مأمور ویژه سیاسی و امنیتی بریتانیا بود که با استفاده از پوشش‌های مختلف، از جمله لباس محلی و لباس روحانیت، در مناطق نفت‌خیز جنوب ایران نفوذ کرده بود و نقش کلیدی در حفظ منافع بریتانیا ایفا می‌کرد.