سرنوشت رهبران بهار عربی | ۱۵ سال بعد، آنان که سقوط کردند امروز کجا هستند؟
پانزده سال پس از آغاز بهار عربی، موجی از اعتراضات مردمی که از تونس شروع شد و بخش بزرگی از خاورمیانه و شمال آفریقا را درنوردید، اکنون میتوان با نگاهی به سرنوشت رهبران سرنگونشده آن دوران، پیامدهای پیچیده و گاه تلخ این خیزشها را بهتر درک کرد.
به گزارش دیروزبان، جنبشی که با شعار «آزادی، عدالت و کرامت انسانی» آغاز شد، برای برخی رهبران به تبعید، برای برخی به مرگ و برای برخی دیگر به جنگ داخلی و فروپاشی کشور انجامید.
تونس؛ پایان آرام یک دیکتاتور
در تونس، زینالعابدین بن علی که بیش از دو دهه قدرت را در دست داشت، نخستین رهبر عرب بود که در ژانویه ۲۰۱۱ در پی اعتراضات مردمی سقوط کرد. او به عربستان سعودی گریخت و هرگز به کشورش بازنگشت. بن علی در تونس غیاباً به حبس ابد محکوم شد، اما این احکام هرگز اجرا نشد. او در سال ۲۰۱۹ در تبعید درگذشت؛ نمادی از سقوطی سریع اما نسبتاً کمهزینه در مقایسه با دیگر رهبران منطقه.
مصر؛ سقوط، دادگاه و مرگ در خانه
در مصر، حسنی مبارک پس از ۳۰ سال حکومت، با فشار خیابان و ارتش از قدرت کنار رفت. او به اتهام دست داشتن در کشتار معترضان محاکمه شد، اما پس از سالها کشمکش قضایی، در نهایت تبرئه و آزاد شد. مبارک سالهای پایانی عمرش را در قاهره گذراند و در سال ۲۰۲۰ درگذشت؛ مسیری که نشان داد ساختار قدرت در مصر تا چه اندازه توانست خود را بازتولید کند.
یمن؛ معاملهای که به مرگ انجامید
علی عبدالله صالح، رئیسجمهور یمن، پس از بیش از ۳۳ سال حکومت، در سال ۲۰۱۲ قدرت را واگذار کرد. اما خروج او از سیاست واقعی نبود. صالح با حوثیها وارد ائتلاف شد؛ اتحادی که بعدها به دشمنی انجامید. در سال ۲۰۱۷، نیروهای حوثی او را در صنعا کشتند. سرنوشت صالح، نمادی از پیچیدگی سیاست در یمن و فروپاشی تدریجی یک کشور بود.
لیبی؛ پایان خونین یک دیکتاتور
در لیبی، معمر قذافی پس از ۴۲ سال حکومت، در جریان قیامی که با مداخله نظامی ناتو همراه شد، سرنگون شد. او در اکتبر ۲۰۱۱ هنگام فرار، توسط نیروهای مخالف کشته شد. مرگ قذافی اگرچه پایان حکومت او بود، اما آغاز دورهای طولانی از بیثباتی، جنگ داخلی و چندپارگی قدرت در لیبی شد؛ کشوری که هنوز نتوانسته به ثبات برسد.
سوریه؛ از اعتراض تا جنگی ویرانگر
در سوریه، اعتراضات مسالمتآمیز علیه بشار اسد به سرعت به جنگ داخلی تمامعیار تبدیل شد؛ جنگی که بیش از یک دهه طول کشید و صدها هزار کشته و میلیونها آواره بر جای گذاشت. سرانجام، در دسامبر ۲۰۲۴، حکومت اسد سقوط کرد. او به همراه خانوادهاش به روسیه گریخت و اکنون در تبعید به سر میبرد. سقوط اسد دیرهنگامترین و پرهزینهترین نتیجه بهار عربی بود.
میراثی پیچیده و پرسشهایی بیپاسخ
مرور سرنوشت این رهبران نشان میدهد که بهار عربی مسیر واحدی نداشت. در برخی کشورها، دیکتاتورها رفتند اما نظامها باقی ماندند؛ در برخی دیگر، سقوط رهبران به فروپاشی دولت انجامید. آنچه مشترک است، این واقعیت است که خواستههای اولیه معترضان—آزادی، عدالت و زندگی بهتر—در بسیاری از موارد هنوز محقق نشدهاند.
با گذشت ۱۵ سال، بهار عربی نه یک شکست مطلق است و نه یک پیروزی کامل؛ بلکه فصلی تعیینکننده در تاریخ معاصر جهان عرب است که پیامدهای آن همچنان ادامه دارد و آینده منطقه را شکل میدهد.